โรคเท้าช้าง Lympphatic filariasis
โรคเท้าช้าง เป็นโรคที่เกิดจากหนอนพยาธิตัวกลมฟิลาเรีย มีลักษณะคล้ายเส้นด้ายอาศัยอยู่ในระบบน้ำเหลืองของคน โดยมียุงเป็นพาหะนำโรค มีอาการที่เห็นได้ชัด คือ ขา แขน หรืออวัยวะเพศบวมโตผิดปกติ เนื่องจากภาวะอุดตันของท่อน้ำเหลือง
สาเหตุและแหล่งระบาด
โรคเท้าช้างในประเทศไทยมี 2 ชนิด ชนิดแรกเกิดจากเชื้อ Brugia malayi มักมีอาการแขนขาโต พบมากในบริเวณที่ราบทางฝั่งตะวันออกของภาคใต้ ตั้งแต่จังหวัดชุมพรลงไปจนถึงนราธิวาส โดยมียุงลายเสือ (Mansonia) เป็นพาหะ ยุงชนิดนี้กัดกินเลือดของสัตว์และคน ชอบออกหากินเวลากลางคืน มีแหล่งเพาะพันธุ์ตามแอ่งหรือหนองน้ำที่มีวัชพืชและพืชน้ำต่างๆ เช่น จอก ผักตบชวา แพงพวยน้ำ หรือหญ้าปล้อง ชนิดที่สองเกิดจากเชื้อ Wuchereria bancrofti มักทำให้เกิดอาการบวมโตของอวัยวะสืบพันธุ์และแขนขา พบมากในบริเวณภาคตะวันตกของประเทศไทย เช่น ที่อำเภอสังขละบุรี อำเภอทองผาภูมิ จังหวัดกาญจนบุรี; อำเภอแม่ระมาด จังหวัดตาก; อำเภอละอุ่น อำเภอเมือง จังหวัดระนอง เป็นต้น ยุงพาหะนำโรคเท้าช้างชนิดนี้ได้แก่ยุงลายป่า (Aedes niveus group) เพาะพันธุ์ตามป่าไผ่ ในโพรงไม้ และกระบอกไม้ไผ่
ปัจจุบันพบว่าเชื้อโรคเท้าช้างชนิด Wuchereria bancrofti สายพันธุ์ที่นำเข้าโดยผู้อพยพจากชายแดนไทยพม่า มียุงพาหะหลายชนิดรวมทั้งยุงรำคาญ (Culex) ซึ่งเป็นยุงบ้านที่พบได้ทั่วไป
วงจรชีวิต
เมื่อยุงที่มีเชื้อพยาธิเท้าช้างระยะติดต่อกัดคน เชื้อจะเคลื่อนตัวออกจากส่วนปากของยุงมาที่บริเวณผิวหนัง ไชเข้าสู่ผิวหนังตรงรอยยุงกัด และเข้าไปเจริญเติบโตเป็นพยาธิตัวแก่ในต่อมน้ำเหลือง มีระยะฟักตัว 3-9 เดือน จากนั้นพยาธิตัวผู้และตัวเมียผสมพันธุ์กัน และออกลูกเป็นตัวอ่อนเรียกว่า ไมโครฟิลาเรียซึ่งจะออกมาอยู่ในกระแสเลือด เมื่อยุงมากัดก็จะรับเชื้อตัวอ่อนเข้าไปและเจริญเป็นพยาธิระยะติดต่อภายใน 1-2 สัปดาห์
อาการของโรค
คนที่มีอาการมักจะเกิดจากการที่ถูกยุงที่มีเชื้อพยาธิเท้าช้างกัดซ้ำหลายครั้ง อาการในระยะแรก ผู้ป่วยอาจมีไข้ ซึ่งเกิดจากการอักเสบของต่อมและท่อน้ำเหลืองบริเวณรักแร้ ขาหนีบ หรืออัณฑะ เนื่องจากพยาธิตัวแก่ที่อยู่ในท่อน้ำเหลืองสร้างความระคายเคืองแก่เนื้อเยื่อภายใน รวมทั้งมีการปล่อยสารพิษออกมาด้วย อาการอักเสบจะเป็นๆ หายๆ อยู่เช่นนี้ และจะกระตุ้นให้เกิดอาการบวมขึ้น หากเป็นนานหลายปีจะทำให้อวัยวะนั้นบวมโตอย่างถาวรและผิวหนังหนาแข็งขึ้นจนมีลักษณะขรุขระ
รูปผู้ป่วยเป็นโรคฟิลาเรียของระบบน้ำเหลืองที่เกิดจากเชื้อ W. bancrofti จะมีอาการแสดงส่วนใหญ่ให้เห็นคือผิวหนังตรงอวัยวะเพศหยาบขรุขระ เกิด hydrocele เป็นได้ทั้งเพศชายและเพศหญิง
รูปผู้ป่วยเป็นโรคฟิลาเรียของระบบน้ำเหลืองที่เกิดจากเชื้อ B. malayi จะ มีอาการแสดงส่วนใหญ่ให้เห็นคือขาโตและมีผิวหนังหยาบขรุขระ จึงมักเรียกโรคนี้ว่า โรคเท้าช้าง
วงจรชีวิต Filaria
ลักษณะพยาธิ
รูปพยาธิ Wuchereria bancrofti ระยะตัวอ่อน (microfilaria)ขนาด 230-296 *8-10 ไมครอน ย้อมด้วยสี hematoxylin จะเห็นตัวพยาธิมีรูปโค้งเป็นวงค่อนข้างกว้าง มีปลอกหุ้มตัว ส่วนหัวมีช่องว่าง (cephalic space) ช่องว่างส่วนหัวนี้จะ มีอัตราส่วนของความกว้างต่อความยาวเท่ากับ 1:1 ต่อจากช่องว่างส่วนหัวจะมี นิวเคลียสรูปวงกลมหรือเรียงแยกห่างจากกันเห็นได้ชัด แต่เรียงไม่ถึงปลายทาง
รูปพยาธิ W. bancrofti ระยะ microfilaria แสดงให้เห็นนิวเคลียส ไปไม่ถึงปลายหาง
รูปพยาธิ Brugia malayi ระยะ microfilaria ย้อมด้วยสี hematoxylin ขนาด 200-275 x 5-6 ไมครอน มีลักษณะขดๆงอๆมีปลอกหุ้มตัว ช่องว่างส่วนหัวมีความกว้างต่อความยาว 1:2 นิวเคลียสรูปร่างไม่แน่นอนขนาดเล็กกระจายซ้อนกัน ที่ปลายหางมีนิวเคลียส 2 อันห่างกัน เรียก terminal nuclei
รูป พยาธิ B. malayi ระยะ microfilaria แสดงให้เห็น terminal nuclei
รูปพยาธิ B. malayi ระยะ microfilaria ย้อมด้วยสี Giemsa จะเห็นปลอกหุ้มตัวติด สีชมพูเข้ม
การวินิจฉัย
ผู้ป่วยที่มีประวัติเข้าไปอยู่ในถิ่นที่มีการระบาดของโรค ถ้ามีไข้ ท่อน้ำเหลืองอักเสบ ขา แขน หรืออัณฑะบวม ควรตรวจวินิจฉัยทางห้องปฏิบัติการโดยการตรวจเลือด นอกจากนี้อาจตรวจวินิจฉัยทางน้ำเหลืองได้ด้วย
– วินิจฉัยจากอาการทางคลินิกข้างต้น
– จากประวัติการรับประทานอาหารดิบๆ สุกๆ เช่น หอยพาหะ กุ้ง และสัตว์พาหะอื่นๆ
– ตรวจพบพยาธิในน้ำไขสันหลังหรือจากตา
– ตรวจพบเม็ดเลือดขาวชนิดอิโอซิโนฟิลจำนวนมากในน้ำไขสันหลัง
– ตรวจเลือดเพื่อหาภูมิคุ้มกันเฉพาะต่อพยาธิโดยวิธีอิมมิวโนวินิจฉัย
การป้องกันและควบคุม
– ป้องกันและหลีกเลี่ยงไม่ให้ยุงกัดโดย
– นอนในมุ้ง หรือห้องมุ้งลวด
– ทายากันยุง
– ควบคุมและกำจัดยุงพาหะโดย
– พ่นสารเคมีกำจัดยุงตามฝาผนังบ้าน
– กำจัดลูกน้ำตามแหล่งต่างๆ
– กำจัดวัชพืชและพืชน้ำที่เป็นแหล่งเกาะอาศัยของลูกน้ำในแหล่งน้ำ
– ประชาชนที่อยู่ในแหล่งระบาดของโรคเท้าช้าง อาจกินยาป้องกัน ได้แก่ Diethylcarbamazine (DEC) ติดต่อขอรับ
ยาได้ที่ หน่วยงานสังกัดกระทรวงสาธารณะสุข
